۲۶ درس سواد پلاس در دو سرفصل اصلی «سواد اطلاعاتی» و «سواد رسانه‌ای»تنظیم شده و حاوی اسلایدهای آموزشی، فیلم‌های مکمل، کاربرگ فعالیت‌های خلاقانه، معرفی منابع مفید و … است.
مقدمه
مرکز تربیت رسانه‌ای باران از ابتدای تأسیس در سال ۱۳۹۹، رسالت اصلی خود را ارائه خدمات محتوایی و آموزشی برای سه گروه مخاطب «دانش‌آموز»، «والدین» و «معلمان/مربیان» قرار داده است.
بر همین مبنا و به منظور رفع نیازهای آموزشی معلمان و مربیان گرامی سواد رسانه‌ای، این مرکز بسته یادگیری «سواد پلاس» را به عنوان اولین محصول خود پس از یک سال تحقیق و مطالعه، تالیف و به عنوان نخستین دوره تربیت معلم و مربی سواد رسانه‌ای بر پایه الگوی جدید خود آن را تحت عنوان «سواد پلاس ۱: چگونه کتاب سواد رسانه‌ای را بهتر تدریس کنیم؟» در ۱۳ جلسه در شهریورماه ۱۳۹۹ برگزار نمود. در ادامه آن نیز دوره دوم این مجموعه در دی‌ماه ۱۳۹۹ با عنوان «سواد پلاس۲: چگونه سواد رسانه‌ای را بهتر تدریس کنیم؟» مجدداً در ۱۳ عنوان دیگر اجرا شد تا بدین ترتیب «بسته یادگیری سواد پلاس» با ۲۶ عنوان درسی با محوریت «سواد اطلاعاتی» و «سواد رسانه‌ای» تکمیل گردد.
این بسته آموزشی که به پشتوانه تجربه چندین ساله طراحان آن در تدریس سواد رسانه‌ای در مدارس گوناگون و بر پایه نگرشی متفاوت و تازه و مبتنی بر نیازهای واقعی و سوالات روز دانش‌آموزان گردآوری شده است، حاوی اسلایدهای آموزشی، فیلم‌های مکمل، کاربرگ فعالیت‌های خلاقانه و جذاب آموزشی، معرفی منابع مفید مرتبط با موضوعات مختلف و … است که مجموعه‌ای غنی و کامل از مواد آموزشی لازم برای تدریس موضوعات مهم و کاربردی مرتبط با سواد اطلاعاتی و سواد رسانه‌ای را برای کمک به معلمین و مربیان گرامی فراهم آورده است.
سرفصل‌های این ۲۶ جلسه بر مبنای پوشش منظومه دانشی سواد پلاس تهیه شده است.
براین اساس، ۲۶ درس سواد پلاس در دو سرفصل اصلی «سواد اطلاعاتی» (۱۰ درس) و «سواد رسانه‌ای» (۱۶ درس) تنظیم شده است.
سواد اطلاعاتی
سواد رسانه‌ای در رویکر رایج آن عمدتا برپایه علوم ارتباطات اجتماعی و تحلیل ماهیت رسانه است. اما یکی از مهم‌ترین رویکردهای طراحی سواد پلاس، پرداختن به مقدمات ضروری اما کمتر پرداخته شده از سواد رسانه‌ای می‌باشد. از جمله این مقدمات، مسئله سواد اطلاعاتی و شناخت فناوری‌های ارتباطی‌ست که در ۱۰ درس و ذیل ۳ فصل به آن پرداخته شده است:
سواد فناوری
در سه درس ابتدایی با سرفصل «سواد فناوری»، تصویری متفاوت و نو را از ماهیت فناوری مورد بررسی قرار می‌دهیم. موضوعی که پیش‌نیاز مهمی برای فهم عمیق‌تر سایر مباحث اطلاعاتی و رسانه‌ای – مثل حکمرانی پلتفرم، صنعت سرگرمی، آداب کاربری رسانه‌ها و … – در درس‌های بعدی خواهد بود و متاسفانه تا پیش از این در کتاب درسی تفکر و سواد رسانه‌ای مغفول بوده است. کلیت مباحث و اهداف درس‌های فصل «سواد فناوری» به شرح زیر است:
درس ۱ – تاریخ فناوری: مروری بر تاریخ فناوری در سه موج تکنولوژیک از نگاه الوین تافلر (عصر کشاورزی، عصر صنعتی و عصر اطلاعات)، بررسی علل تاریخی شکل‌گیری موج‌های فناوری (اثر تحولات علوم انسانی بر تکنولوژی)
درس ۲ – چرخه فناوری و نظریات انتقادی: بررسی ماهیت تکنولوژی و ویژگی‌های آن، چرخه توسعه و حیات فناوری و ساحت‌های اثرگذاری آن، آشنایی با حوزه «نظریات انتقادی تکنولوژی»
درس ۳ – آینده فناوری: آشنایی با جهت‌گیری فناوری در آینده با محوریت «فناوری‌های همگرا (Converging Technologies)»، شناخت موضوعات علمی پرتوجه در آینده فناوری، کسب شناخت از افق علمی آینده برای کمک به دانش‌آموزان در انتخاب مسیر تحصیلی
سواد فاوا
در فصل دوم با نام «سواد فاوا»، بر پایه مطالب تدریس شده در فصل سواد فناوری، بر گونه اطلاعاتی و ارتباطی فناوری تمرکز می‌کنیم.
درس ۴ – دیجیتال و محورهای توسعه فاوا: آشنایی با مفهوم دیجیتال، شناخت محورهای توسعه فاوا، آشنایی با ابعاد اقتصادی صنعت دیجیتال، تحلیل سرنوشت دنیای دیجیتال
درس ۵ – ویژگی‌های زندگی عصر دیجیتال: آشنایی با اثرات اساسی فناوری‌های ارتباطی نوین بر زندگی (بی‌زمانی، بی‌مکانی، بی‌جسمی و نافراموشی)، درک تفاوت دنیای واقعی با دنیای مجازی، توجه به لزوم رعایت چهارچوب‌های رفتاری نوین برای زندگی در دنیای مجازی
درس ۶ – مبانی فنی اینترنت و وب: آشنایی مقدماتی و کاربردی با اصول فنی نحوه کار شبکه اینترنت، آشنایی با تاریخچه وب و تحولات آن، درک ضرورت وجود شبکه ملی اطلاعات
سواد وب
پس از شناخت ماهیت فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی، در سومین فصل از بخش سواد اطلاعاتی، مهم‌ترین و فراگیرترین گونه اطلاعاتی این نوع فناوری‌ها یعنی فناوری وب را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
درس ۷ – کاربری وب و رسانه‌های اجتماعی: کارکردهای 5گانه وب و کاربست‌های لازم در استفاده از آنها، آشنایی با زیست‌بوم رسانه‌های اجتماعی، شناخت بازار گسترده محصولات سایبر و ایجاد نگرش برای انتخاب پلتفرم متناسب با نیاز.
درس ۸ – داده‌کاوی و مِه‌داده: کسب شناخت عملی از نحوه انجام داده‌کاوی، آشنایی با کاربردهای واقعی داده‌کاوی و تهدیدات آن برای حریم خصوصی، درک اهمیت اطلاعات و نگهداری آنها
درس ۹ – حکمرانی سایبری و محرمانگی‌داده‌ها: شناخت چالش جهانی‌سازی آمریکایی با کلیدواژه سایبرنتیک، آشنایی با معنای حکمرانی سایبری و اهمیت آن، آشنایی با راهبردهای اعمال حکمرانی سایبری در سطح ملی و شخصی
درس ۱۰ – مهارت وب‌جویی: آشنایی با لایه‌های اطلاعاتی وب، آموزش روش‌های جستجوی حرفه‌ای در وب، آشنایی با ترفندهای صحت‌سنجی خبر، آشنایی با منابع اطلاعاتی مفید، آشنایی با اوسینت (OSINT) و مثال‌های واقعی تحقیقات مبتنی بر جستجو در منابع آزاد.
سواد رسانه‌ای
پس از آشنایی با مبانی سواد اطلاعاتی و شناخت ابعاد فضای مجازی و وب، اکنون به سراغ بخش سواد رسانه‌ای می‌رویم و در ۱۶ درس مباحث آن را مورد بررسی قرار می‌دهیم:
سواد ارتباطی
رسانه واسطه برقراری ارتباط است. لذا هم به جهت ضرورت شناخت رسانه، و هم به منظور رفع نیازها و ضعف‌های ارتباطی دانش‌آموزان در فصل «سواد ارتباطی» به مباحث ارتباطات فردی و جمعی می‌پردازیم:
درس ۱۱ – ارتباط‌شناسی: ارکان ارتباط و اجزای موثر در انتقال پیام، آشنایی با ظرافت‌های کلامی و درک پیچیدگی ارتباط، آشنایی با برخی مهارت‌های کاربردی برای ارتباط موثر و خوب، تاکید بر «خودشناسی» برای حل مشکلات ارتباطی
درس ۱۲ – پیام‌شناسی: شناخت پیام و اجزای آن، درک قدرت و نقش اجزای پیام بر انتقال معنی
درس ۱۳ – بازنمایی: آشنایی مفهوم بازنمایی، تبدیل بازنمایی و نواقص آن به ملکه ذهنی در مواجهه با پیام، درک اهمیت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و … بازنمایی، فهم گستردگی ویژگی بازنمایی در رسانه‌ها
سواد منطقی
علم منطق مسئله‌ای ضروری و حیاتی اما مفقودی است که به‌جز دانش‌آموزان رشته علوم انسانی، سایر دانش‌آموزان تا پایان دوران تحصیل و احتمالا عمر خود، هیچ‌گاه با آن مواجه نمی‌شوند. مرور مختصر و کاربردی این حیطه به منظور تقویت تفکر انتقادی نسبت به رسانه هدف فصل «سواد منطقی» است:
درس ۱۴ – منطق، استدلال و مغالطه: آشنایی با تاریخچه و کاربرد علم منطق، آشنایی با انواع استدلال، آشنایی با مفهوم مغالطه و مرور مغالطه‌های پرکاربرد
درس ۱۵ – قرن اَکید و کلیشه: آشنایی با طبقه‌بندی علوم (ارسطویی و شبکه‌ای)، درک مفهوم قرن اکید، آشنایی با مفهوم کلیشه
درس ۱۶ – ظرف مؤثر و فنون اقناع: شناخت ظرف‌های موثر تشکیل قرن اکید، آشنایی با فنون اقناع رایج مبتنی بر ظرف‌های موثر، تبیین روش صحیح مواجهه و مقابله با فنون اقناع در پیام‌های رسانه‌ای
درس ۱۷ – سوگیری و فرامتن: درک مفهوم سوگیری شناختی مغز انسان، آشنایی با «فرامتن» و اثر آن بر فهم گیرنده از پیام، آشنایی با راه‌حل رفع اثر «فرامتن» در فهم پیام و تمرین آن
سواد خبری
خبر یکی از فراگیرترین مواد رسانه‌ای است که ابعاد و لایه‌های پنهان زیادی دارد که بر درک مخاطب اثر دارند. شناخت فرایند طراحی و مهندسی خبر و عوامل موثر در آن هدف فصل «سواد خبری» است:
درس ۱۸ – دربانی خبر: آشنایی با مفهوم «دربانی خبر توسط فرستنده پیام»، درک دست‌چین شدن پیام در رسانه‌ها، آشنایی اجمالی با روزنامه و نقش خبرنگار
درس ۱۹ – فوق‌العاده! فوق‌العاده…!: آشنایی با ملاک‌های ارزش‌گذاری اخبار توسط فرستنده پیام، طرح مسئله «دوگانه سرعت/صحت»، معرفی پدیده «اخبار زرد»
درس ۲۰ – فرستنده‌شناسی: درک اثر «اهداف فرستنده» بر ارزش‌گذاری خبر در رسانه، آشنایی با چرایی علاقه قدرت به رسانه و مفهوم بازی‌گردانان بزرگ، طرح و بررسی مسئله «پیگیری اخبار به چه درد می‌خورد؟»
سواد سرگرمی و بازی
یکی از مهم‌ترین کاربری‌هایی که از رسانه‌ها صورت می‌گیرد، استفاده به عنوان سرگرمی و برای پر کردن اوقات فراغت است. شناخت بستر تاریخی شکل‌گیری این رسانه‌ها و به طور خاص پدیده بازی‌های دیجیتال که درمیان دانش‌آموزان بسیار مبتلابه است هدف فصل «سواد سرگرمی و بازی» است:
درس ۲۱ – سیر تحولات کار و فراغت: مروری بر پیدایش مقوله اوقات فراغت، درک علل شکل‌گیری صنعت سرگرمی در دنیای مدرن و تبعات آن
درس ۲۲ – صنعت سرگرمی: بررسی ابعاد صنعت سرگرمی، مرور نظریات انتقادی درباره صنعت سرگرمی، ارائه راهکار برای شیوه صحیح مدیریت اوقات فراغت و مواجهه با صنعت سرگرمی
درس ۲۳ – صنعت بازی‌های دیجیتال: آشنایی با ابعاد صنعت بازی‌های دیجیتال، آشنایی با لایه‌های تشکیل‌دهنده یک بازی، آشنایی با عوامل جذاب‌سازی بازی‌های دیجیتال برای مخاطب
سواد کاربری رسانه
رویکرد محوری طراحی سواد پلاس اثرگذاری بر سبک زندگی و اصلاح شیوه کاربری رسانه‌ها در مخاطب است. لذا در آخرین گام از نقشه تدریس سواد رسانه‌ای سواد پلاس، ابتدا به بررسی اثرات فرهنگی و اجتماعی رسانه‌ها از منظر نظریات انتقادی رایج در حوزه رسانه می‌پردازیم، سپس با حقوق مخاطبان و شیوه‌های پیگیری آن آشنا می‌شویم و در پایان آداب و راهکارهایی را برای کاربری مسئولانه رسانه‌ها مرور می‌کنیم.
درس ۲۴ – اثرات فرهنگی و اجتماعی رسانه‌ها: آشنایی با تاثیر رسانه‌ها بر تغییرات فرهنگی جامعه مدرن علی‌الخصوص «تصویری شدن» و «مصرفی شدن» فرهنگ و سبک زندگی، تعریف هویت و بررسی تاثیرات «تصویری شدن» و «مصرف‌گرایی» بر فرایند هویت‌یابی (تنوع‌طلبی، تغییر گروه‌های مرجع، زندگی نمایشی، کلیشه بدن، تغییر گروه هم‌سالان، تغییر مفهوم استعداد و …)
درس ۲۵ – حقوق مخاطبان: آشنایی با ضوابط تبلیغات تلویزیونی، آشنایی با حق آزادی بیان و ابعاد آن، آشنایی با حقوق انتشار (کپی رایت، کپی لفت، متن باز و …)، آشنایی با رده‌بندی محتوای رسانه‌ای، آشنایی با سازمان‌های مرتبط با حقوق مخاطبان رسانه در ایران
درس ۲۶ – آداب کاربری رسانه‌ها: درک رابطه علم و عمل و اثر و اهمیت عمل، آشنایی با اصول برنامه‌ریزی (قانون‌گذاری، اجرا، نظارت)، آشنایی با ساحت‌های برنامه‌ریزی برای استفاده از رسانه‌ها