دورهمی معلمان سواد رسانه‌ای در ماه مبارک رمضان با موضوع «تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر حضور قلب» با حضور دکتر محمدحسن مرصعی، معلم و دکترای فلسفه علم از دانشگاه صنعتی شریف برگزار شد.
در ادامه سلسله نشست‌های ماهانه دانش‌افزایی معلمان سواد پلاس، اولین دورهمی معلمان و مربیان سواد رسانه‌ای در سال جدید روز پنجشنبه اول اردیبهشت 1401 مصادف با ایام ماه مبارک رمضان با موضوع «تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر حضور قلب» برگزار شد.
در این رویداد که بیش از 40 نفر از معلمان سواد رسانه‌ای و علاقه‌مندان به حوزه تربیت و رسانه از سراسر کشور در آن حضور داشتند جناب آقای دکتر محمدحسن مرصعی، معلم و دکترای فلسفه علم از دانشگاه صنعتی شریف، به ارائه مطلب پرداختند.
آقای مرصعی بحث خود را با ارائه تعریفی از رشته «سایبرسایکولوژی» (Cyberpsychology) یا «روانشناسی سایبری» آغاز کردند و به نقل از خانم «ماری اِیکن» (Mary Aiken) در کتاب «اثر سایبر» (The Cyber Effect) این رشته را شاخه‌ای از علم روانشناسی درباره بررسی اثرات فناوری بر رفتار آدمی عنوان کردند که هر نوع تعامل انسان با تکنولوژی و رسانه‌های دیجیتال، دستگاه‌های همراه و شبکه‌ای، بازی، واقعیت مجازی (VR)، واقعیت افزوده (AR)، تقویت هوش (IA)، سایبورگ و گونه‌های دیگر فناوری‌های رسانه‌ای را مورد بررسی قرار می‌دهد اما عمده تمرکز آن بر تحلیل روانشناسی اینترنت است.
در ادامه و به عنوان مقدمه، بحث مختصری درباره ارتباط روانشناسی سایبری با فلسفه تکنولوژی و معرفی افراد شاخص آن صحبت شد. آقای مرصعی به نقل از «فیلیپ بری» (Philip Brey)، از پژوهشگران معاصر فلسفه تکنولوژی، فیلسوفان این حیطه را به دو دسته تقسیم کردند:
۱- فیلسوفان تکنولوژی کلاسیک (از 1920 تا 1980): افرادی مثل مارتین هایدگر، هربرت مارکوزه، ژاک الول و غیره
این فیلسوفان تکنولوژی کلاسیک عمدتاً درباره تکنولوژی در معنای عام آن، و نه یک تکنولوژی خاص (مثل اینترنت، هواپیما، دوچرخه، بمب اتم و…) ، به ارائه نظر پرداخته اند. لذا از نقدهایی که به آنها می‌شود، انتزاعی و کم ارتباط بودن نظریاتشان به واقعیت تکنولوژی‌های موجود در زندگی است. نکته اشتراک دیگر این افراد داشتن نگاه منفی به تکنولوژی است. یعنی عمدتا تکنولوژی را امری مذموم، شیطانی و مخرب می‌دانند. علاوه بر این تکنولوژی را عمدتاً جبرانگارانه می‌دانند؛ به این معنا که تکنولوژی چه بخواهیم چه نخواهیم مسیر زندگی ما را تعیین می‌کند.
۲- فیلسوفان تکنولوژی معاصر (از دهه 80 میلادی به بعد): افرادی مثل هیوبرت درایفوس، دان آیدی، آندرو فینبرگ و غیره
این گروه از فیلسوفان تکنولوژی نگاه انتزاعی به آن ندارند و هر یک به نوع خاصی از تکنولوژی و علل توسعه و گسترش آن پرداخته‌اند. علاوه‌براین نگاه منفی‌گرایانه کمتری به تکنولوژی دارند و در عوض در کنار بررسی مخاطرات، ظرفیت‌ها و قابلیت‌های یک فناوری را نیز مورد بررسی قرار می‌دهند. البته این نگاه به فلسفه تکنولوژی در ایران کمتر مورد توجه است و آنچه عمدتا از مباحث این رشته مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد از جنس گروه اول (فیلسوفان کلاسیک) است.
با این تقسیم‌بندی روانشناسی سایبری به قسم دوم این تقسیم‌بندی نزدیک‌تر است؛ جایی که برای مثال اثرات یک تکنولوژی خاص به نام اینترنت و رسانه‌های اجتماعی بر قوای شناختی انسان مورد بررسی قرار می‌گیرد.
اما حیطه‌های اصلی مورد بررسی رواشناسی سایبری به استناد مقاله خانم «جولی اِنسیس» در سال 2020 (The Age of Cyberpsychology: An Overview) عبارتند از:
1- بررسی رفتار آنلاین و شخصیت: یعنی رفتار افراد در ارتباطات آنلاین چگونه است و آیا اساساً ارتباطات آنلاین بر رفتار آدمی اثر دارد؟ برای نمونه بررسی «افسارگسیختگی آنلاین» یا ODE که توسط «جان سولر» مطرح شد و این را بررسی کرد که چرا در فضای آنلاین و تحت تاثیر بی‌اسمی و بی‌جسمی، افراد افسارگسیخته‌تر، بی‌ادبانه‌تر و خشن‌تر صحبت می‌کنند؟
2- بررسی استفاده از رسانه‌های جمعی و کارکردهای روانشناختی: برای نمونه بررسی اینکه چه تیپ شخصیت‌هایی از فیسبوک، چه تیپ‌هایی از اینستاگرام و … استفاده می‌کنند و آیا عکس این موضوع نیز معنادار است؟ یعنی استفاده از یک شبکه اجتماعی خاص بر روحیات افراد اثرات خاصی دارد؟
3- بازی‌ها و بازی‌گری
4- روانشناسی از راه دور (Telepsychology)
5- مطالعات VR، AI و کاربردهای آنها
پس از این آقای مرصعی شماری از منابع مفید و کاربردی برای آشنایی با بحث روانشناسی سایبری را معرفی کردند:
– کتاب «روانشناسی عصر دیجیتال» (Psychology of The Digital Age) از «جان سولر» (John Suler) (پدر سایبرسایکولوژی)
– کتاب «سایبرسایکولوژی» از کنت نورمن که به فارسی نیز ترجمه شده اما کتاب به علت رویکرد «تعامل انسان و رایانه» (HCI) کمتر با بحث ما ارتباط دارد.
– کتاب «روانشناسی سایبری و رسانه‌های جدید» که کتاب بسیار خوبی در این زمینه است و متاسفانه هنوز ترجمه نشده است.
– کتاب «مقدمه‌ای بر روانشناسی سایبری» (An Introduction to Cyberpsychology) از «ایرِنه کانولی» (Irene Connolly) که کتاب بسیار خوشخوان روان و مناسبی برای مطالعه است.
– درسنامه سایبرسایکولوژی آکسفورد نیز از منابع مناسب است.
– مجموعه کتاب‌های پالگریو (Palgrave Studies in Cyberpsychology) که مباحثی مثل اعتیاد به اینترنت، اینترنت و همدلی، اینترنت و کنش‌های اجتماعی، سکستینگ (Sexting) یا ارتباطات جنسی متنی و بسیاری دیگر از موضوعات مرتبط با روانشناسی سایبری را در مجلد‌های جداگانه مورد بررسی قرار داده است.
پس از این مقدمه درباره آشنایی با رشته روانشناسی سایبری، آقای دکتر مرصعی بخش اول بحث اصلی خود را با معرفی مقاله «The Online Brain: How the Internet may changing our cognition» درباره اثرات اینترنت بر توانایی‌های شناختی مثل توجه، تمرکز، خویشتن‌داری، حل‌مسئله، برنامه‌ریزی و غیره آغاز کردند.
نویسندگان این مقاله بر سه حیطه به طور خاص کار کرده‌اند:
اول) توجه: آیا استفاده از اینترنت اثری بر قدرت توجه ما دارد؟ آیا استفاده از شبکه‌های اجتماعی می‌تواند باعث شود آستانه توجه ما به محرک‌های کوچک تقلیل پیدا کند و نتوانیم حواسمان را روی موضوعی متمرکز کنیم؟
دوم) حافظه: آیا همه‌جایی اینترنت و اینکه اطلاعات موجود در شبکه اینترنت در هر زمان و مکانی به راحتی قابل دسترس است بر قدرت حافظه و نگه‌داری اطلاعات در مغز اثر داشته است؟
سوم) شناخت اجتماعی
علاوه‌براین مقاله، فصل پنجم کتاب «روانشناسی سایبری و مغز» از «توماس پارسونز» نیز به بررسی اثرات فیسبوک و شبکه‌های اجتماعی بر توانایی‌های شناختی انسان پرداخته است و اینکه این شبکه‌ها چه نواحی از مغز را تحت تاثیر قرار می‌دهند.
یکی از جنبه‌های مورد بررسی در این کتاب، بحث چرخه لذت و ترشح هورمون دوپامین در مغز تحت تاثیر فعالیت در شبکه‌های اجتماعی است که احتمالا باعث وابستگی و اعتیاد فرد به آن می‌شود.
از دیگر مقالات معتبری که به این موضوع پرداخته‌اند مقاله دانشمندان دانشگاه استنفورد در سال 2009 است که آزمایشاتی درباره بررسی «کنترل شناختی در کاربران چندوظیفه‌ای رسانه‌ای» (Cognitive Control in Media Multitaskers) طراحی و اجرا کرده‌اند تا موارد مختلفی مثل میزان حواس‌پرتی را در افرادی که زیاد از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند بررسی کنند. جمع‌بندی این مقاله این است که افراد مالتی تسکرز، یعنی کسانی که عادت دارند چند کار رسانه‌ای مثل تلویزیون دیدن، پیامک دادن، شرکت در کلاس آنلاین و غیره را به صورت همزمان انجام دهند حواس‌پرتی بیشتری دارند و قدرت توجه‌شان پایین‌تر است.
در اینجا بخش اول صحبت‌های آقای مرصعی با این جمع‌بندی که اثرات فضای آنلاین بر ذهن و شناخت امری اثبات شده است که ابعاد آن در دنیا به صورت جدی مورد کاوش و بررسی است به پایان رسید.
*
بخش دوم صحبت ایشان به طور خاص درباره انطباق دادن این پژوهش‌ها بر مسئله «حضور قلب» در معارف اسلامی بود. با این توضیح که چراکه اگر بپذیریم اینترنت و رسانه‌های اجتماعی بر کارکردهای شناختی مثل توجه اثر دارند، می‌توان برداشت کرد استفاده از این فناوری‌ها بر حالات معنوی ما در عبادات و آنچه تحت عنوان «حضور قلب» در نماز و دعا از ما خواسته شده است نیز اثر دارد.
برای بررسی این موضوع و فهم ابعاد حضور قلب، دکتر مرصعی بخش‌هایی از کتاب «آداب الصلاه» امام خمینی(ره) را مرور کردند. (البته از دیگر جاهایی که امام خمینی(ره) در آن به مسئله حضور قلب و مراتب آن پرداختند، حدیث 27 از چهل حدیث ایشان (حدیث «يَا اِبْنَ آدَمَ تَفَرَّغْ لِعِبَادَتِي») و همچنین یکی از فصل‌های کتاب «سر الصلاه» است.)
در کتاب آداب الصلاه، امام (ره) به حضور قلب به عنوان یکی از آداب باطنیه نماز در چهار فصل پرداخته‌اند. موضوعی که در اینجا حائز اهمیت است، توجه ویژه‌ای است که امام و سایر عرفا به مسئله حضور قلب داشته‌اند، به‌طوری که «عبادت اگر حضور قلب در آن نباشد هیچ اثری ندارد». حال آنکه اغلب افراد این موضوع و موانع آن‌را نادیده می‌گیرند و در جلسات اخلاق به جای پرداختن به مسئله حضور قلب، صرفاً به مسائل مربوط به چگونگی عمل پرداخته می‌شود. در حالیکه یکی از وظایف ما در انجام عبادات رعایت جنبه‌های باطنی و شناختی عبادت است:
« یکی از مهمّات آدابْ قلبیّه که شاید کثیری از آدابْ مقدّمۀ آن باشد و عبادت را بدون آن روح و روانی نیست و خود مفتاح قفل کمالات و باب الأبواب سعادات است و در احادیث شریفه از کمتر چیزی این قدر ذکر شده و به کمتر ادبی این قدر اهمّیّت داده شده، حضور قلب است.»
«و اگر قلب در وقت عبادت غافل و ساهی باشد، عبادت او حقیقت پیدا نکند و شبه لهو و بازی است. و البته چنین عبادتی را در نفس به هیچ وجه تأثیری نیست و عبادت از صورت و ظاهر به باطن و ملکوت بالا نرود»
در پایان بحث آقای مرصعی اینطور ارائه خود را جمع‌بندی کردند که اگر اول بپذیریم که طبق پژوهش‌ها استفاده از فناوری اینترنت و رسانه‌های اجتماعی بر توانمندی‌های شناختی ما مثل توجه اثر دارند و اگر در گام دوم بپذیریم که مفهوم دینی حضور قلب ارتباط مستقیمی با قدرت توجه و تمرکز دارد، می‌توانیم ادعا کنیم که فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی می‌توانند بر کیفیت عبادات و میزان ذکر و توجه و حضور قلب ما اثرگذار باشند.
در پایان جلسه نیز پاسخ به پرسش‌های حاضرین در جلسه درباره مسئله تاثیر شبکه‌های اجتماعی بر حضور قلب صورت گرفت.
هشتمین و آخرین جلسه از سلسله جلسات دورهمی معلمان و مربیان بسته آموزش سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی سواد پلاس در خردادماه برگزار خواهد شد.