مرکز تربیت رسانه‌ای باران

نویسنده: علی عبداللهی با همکاری مرکز یادگیری میم mimttc.ir

وقتی در گوگل‌پلی برای نصب واتساپ اقدام می‌کنید، رده‌بندی ۳ سال برای شما نمایش داده می‌شود، یعنی از نظر گوگل، در ایران این اپلیکیشن برای بچه‌های سه‌ساله و بزرگ‌تر قابل استفاده است، اما ماجرا هنگامی عجیب‌تر و تأسف‌آمیزتر می‌شود که در پایگاه‌های ایرانیِ دانلودِ اپلیکیشن، مانند بازار یا مایکت، خبری از رده‌بندی سنی نیست!

واتساپ پیام‌رسانی است که برخلاف بسیاری از برنامه‌های مشابه خودش شماره همراه کاربرانش را به صورت عمومی نمایش می‌دهد که این نقض آشکار حریم خصوصی آن‌هاست. همچنین واتساپ، مکانیزمی برای گزارش محتوای نامناسب یا ابزاری برای کنترل والدین ندارد که از نقاط ضعف مهم آن حساب می‌شود. به همین جهت ضرورت ایجاد محدودیت سنی برای آن محسوس است.

برخلاف گوگل‌پلی، خود واتساپ محدوده سنی دیگری را برای مخاطبانش در نظر گفته است. در بخش سؤالات متداول واتساپ آمده:

«اگر در کشوری در ناحیه اقتصادی اروپا (شامل اتحادیه اروپا) و سایر کشورها یا سرزمین‌های داخل آن هستید (که روی هم رفته ناحیه اروپا نامیده می‌شوند)، باید حداقل ۱۶ سال داشته باشید (یا سن بالاتری که در کشور شما الزامی است) تا بتوانید در واتساپ ثبت‌نام کنید و از آن استفاده کنید. اگر در هر کشور دیگری به جز ناحیه اروپا هستید، باید حداقل ۱۳ سال سن (یا سن بالاتری که در کشور شما الزامی است) داشته باشید تا بتوانید در واتساپ ثبت‌نام کنید و از آن استفاده کنید.» (۱)

اما این رده‌بندی سنی بیشتر از اینکه قانونی با ضمانت اجرایی باشد، شبیه به یک توصیه است. زیرا هیچ‌کس هنگام ایجاد حساب کاربری در واتساپ سن شما را نخواهد پرسید، یا از شما مدرک هویتی که نشان‌دهنده این باشد که به سن قانونی استفاده از واتساپ رسیده‌اید، نمی‌خواهد.

البته در راهنمای کاربری واتساپ، موارد دیگری هم آمده است. از جمله اینکه:

«ساخت حساب کاربری با اطلاعات غلط، به‌منزله نقض شرایط استفاده از خدمات ماست. ثبت حساب کاربری از طرف کسی که زیر سن قانونی است، ناقض شرایط استفاده از خدمات ماست.»

واتساپ برای منع استفاده کودکان زیر سن قانونی دو راهکار جالب ارائه می‌دهد. اول اینکه:

«اگر کودکتان که زیر سن قانونی است، حساب کاربری واتساپ ایجاد کرده باشد، می‌توانید چگونگی حذف حساب کاربری‌اش را به او نشان دهید.»

و راهکار دوم این است که:

«اگر می‌خواهید حساب کاربری متعلق به فردی زیر سن قانونی را گزارش دهید، لطفاً به ما ایمیل بزنید و در ایمیلتان مدارک زیر را ارائه دهید: مدرک اثبات مالکیت شماره تلفن واتساپ (مانند کپی کارت شناسایی صادر شده از سوی دولت و قبض تلفن با همان نام)، مدرک اثبات والد بودن (مانند کپی گواهی تولد یا فرزندخواندگی برای کودک زیر سن قانونی) و مدرک اثبات تاریخ تولد کودک (مانند کپی گواهی تولد یا فرزندخواندگی برای کودک زیر سن قانونی)».

البته واتساپ تاکید می‌کند که این مدارک در صورتی مورد قبول واقع خواهند شد که از طرف والدین فرد ارسال شده باشند و به‌صورت معقولی قابل اثبات باشند.

سایت مرجع و معتبر «کامن سنس»، برای استفاده از واتساپ سن ۱۴ سالگی را پیشنهاد می‌کند (۲) و این در حالی است که بسیاری از والدین آمریکایی معتقدند این سن باید ۱۶ تا ۱۸ سال باشد. قرار دادن کودکان در معرض تبلیغات مختلف و ناخواسته، نبود امکان حذف محتوا، اشاره به رسوایی فیسبوک در سوءاستفاده از اطلاعات کاربران و انتشار گسترده محتوای جنسی از دلایلی بود که این والدین مطرح کرده‌اند.

در پی رسوایی فیس‌بوک در ذخیره بدون اجازه اطلاعات کاربران، اروپا، سیاست‌هایی را برای حفظ حریم خصوصی شهروندانش برقرار کرد که از جمله آن‌ها افزایش سن استفاده از واتساپ از ۱۳ به ۱۶ سال بود.

در اینفوگرافی که مرکز ملی امنیت در فضای مجازی انگلستان The National Cyber Security Centre (NCSC) آن را تهیه کرده و در سایت پلیس محلی این کشور منتشر شده است (۳)، ضمن ابزار نارضایتی از عدم جدیت واتساپ در بستن حساب کاربران زیر سن قانونی، مواردی برای آگاهی والدین بیان شده است. در این اینفوگرافی در مورد خطرات استفاده از واتساپ به والدین هشدار داده شده و در این راستا مواردی مانند کلاهبرداری اینترنتی با پیام‌هایی با مضمون برنده شدن در قرعه کشی یا مسابقه، گمراه شدن توسط شایعات و فیک‌نیوز، در معرض قلدری اینترنتی قرار گرفتن، انتشار شماره موبایل و از همه مهم‌تر امکان به اشتراک گذاشتن آنلاین موقعیت مکانی مورد تاکید قرار گرفته‌اند.

توصیه این سایت به والدین این است که با انجام تنظیمات حریم خصوصی و ایجاد محدودیت زمانی، محیط نسبتا امن‌تری را برای فرزندانشان فراهم کنند و به آنها آموزش‌هایی نظیر نحوه بلاک کردن افراد یا ترک گروه را بدهند.

در جمع‌بندی موارد فوق می‌توان گفت: نقض حریم خصوصی کاربران و نمایش شماره موبایل آنها، عدم امکان گزارش محتوای نامناسب و امکان انتشار گسترده اخبار جعلی و پیام‌های غیراخلاقی از مواردی است که مردم سراسر دنیا را در مورد استفاده کودکان و نوجوانان از پیام‌رسان واتساپ نگران کرده است. و این در حالی است که برخی از ارائه‌دهندگان خدمات دیجیتال، برای امن‌تر شدن خود، تدابیری را به‌جهت مقابله با محتوای جعلی و نامناسب به‌کار برده‌اند که حذف محتوای نامناسب، امکان دیسلایک و هشدار خبر جعلی نمونه‌هایی از آن هاست. به‌عنوان مثال شبکه‌های اجتماعی‌ای مانند یوتیوب، دارای امکان دیسلایک هستند یعنی مردم می‌توانند عدم رضایت خود از محتوای منتشر شده را نشان دهند. هم‌چنین میزان لایک‌ها و دیسلایک‌ها در این شبکه‌ها، تاثیر قابل توجهی بر تبلیغاتی دارد که از سوی آن شبکه‌ها برای مصرف‌کنندگان محتوای دیجیتال ارائه می‌شود. فقدان این امکان سبب می‌شود تا صرف مشاهده بیشتر یک محتوا، منجر به تبلیغ بیشتر آن محتوا، توسط شبکه اجتماعی شود. مثلاً در اینستاگرام ملاکی برای دیسلایک وجود ندارد و همین‌که تعداد بیننده‌های یک محتوا زیاد باشد، کافیست تا آن محتوا در فهرست تبلیغاتی اینستاگرام قرار گیرد و مثلاً آن را در صفحة جستجو (explore) نمایش دهد. این شرایط فضا را برای گسترش فرهنگ شایعه‌پسندی گسترش می‌دهد. فرهنگی که در آن، جدا از صحیح یا ناصحیح بودن، ملاک گسترش یک محتوا، مشاهده و چرخش آن است.

از سوی دیگر در بسیاری از کشورهای دنیا، نظارت و پایش بر فعالیت رسانه‌های دیجیتال وجود دارد و آن‌ها ملزم به رعایت مواردی می‌شوند که منافع آن کشور را تامین کند، قوانین مربوط به حریم خصوصی کاربران و صیانت از کودکان آنلاین در اتحادیه اروپا از آن جمله است. در نمونه‌ای دیگر ممانعت از انتشار ارز دیجیتال تلگرام، وضع قوانین سختگیرانه برای تیک‌تاک و احضار چندبارi مالکان شرکت‌های گوگل و فیسبوک به دادگاه برای ارائه توضیحات، از بهترین نمونه‌های نظارت دولت‌ها بر شرکت‌های ارائه دهنده خدمات دیجیتال است.

در ایران اما وجود اختلاف‌نظر و بلاتکلیفی در سطح حاکمیت، در مواجهه با پیام‌رسان‌های خارجی و نبود دیپلماسی مؤثر برای تامین منافع ملی در این حوزه باعث شده تا اقدام جدی و موثری برای صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی آنطور که مورد انتظار است، صورت نپذیرد. در این آشفتگی حکمرانی، تنها والدین هستند که می‌توانند بر نحوه استفاده فرزندانشان از شبکه‌های اجتماعی، نظارت داشته باشند و آن‌ها را راهنمایی کنند. لازم است که والدین علاوه بر مطالبه‌ی قاطع از حاکمیت و مسئولان سیاسی و فرهنگی کشور خودشان ویژگی‌های مثبت و منفیِ شبکه‌های اجتماعی را مدنظر داشته باشند و با توجه به آن‌ها و از طریق همراهی با فرزندانشان، آن‌ها را به سمت محتوای دیجیتال مناسب هدایت کنند. گرچه قوانینی هم‌چون محدودیت سنیِ استفاده از واتساپ به صورت یک قانون در کشور ما وجود ندارد، اما والدین می‌توانند این محدودیت سنی را برای فرزندانشان در نظر بگیرند و مصرف رسانه‌ای فرزندانشان را کنترل کنند.

البته صرفاً رعایت رده‌بندی سنی نجات‌دهنده و راه‌حل نهایی نخواهد بود و باید جمیع آموزه‌های سواد رسانه‌ای در خانواده جاری و ساری گردد.